Jedna od omiljenih tema u srpskim narodnim pesmama je zidanje zadužbina.
U smutnim vremenima, autentične istorijske činjenice poetizuju se. U viševekovnom robovanju pod Turcima veličanstvene građevine – zadužbine, bile su jedini opipljivi dokaz postojanja slobodne prošlosti, moćne sopstvene srednjevekovne države.
Posredno ili neposredno, zidanje zadužbina vezana su za Nemanjiće i najčešće se pojavljuje u tri vida: kao potvrda sopstvene vrednosti u suprotstavljanju tuđoj; kao pohvala ulaganja u duhovno spokojstvo i kulturno-materijalno blagostanje (Nemanjino zidanje puteva i mostova) nasuprot ulaganju u ratne sukobe:
Nije babo raskopao blago,
na nadžake i na buzdovane,
ni na sablje, ni na bojna koplja,
ni dobrijem konjima na ratove,
već je babo potrošio blago
na tri slavna namastira…
Najzad, kao konkretno zidanje manastira (npr. Ravanice, zadužbine cara Lazara), u poetskom vremenu sadašnjem, na prelomu slavne prošlosti i mračne budučnosti, na kome se nalazi i sam knez.
U sva tri vida centralno mesto zauzima katalog zadužbina, manje upravljen hronološko-istorijskoj tačnosti, a više stilsko-idejnom jedinstvu.
Spoćane na vrh Raške ladne,
Crkvu jalju u Starome Vlahu
I Pavlicu ispod Jadovnika,
Studenicu ispod Brvetnika
Gomelju na Granici suvoj
Mileševu na Hercegovini.
Svaki od ovih vidova odnosi se na različite epohe; na početak, sredinu i kraj vladavine Nemanjića.
U srpskoj narodnoj svesti, manastiri su, u trenutku kada se nad Srbijom nadvija opasnost “pošljednjeg vremena” predstavljeni kao poslednja vrsta odbrambenog kamenog bedema i svojom neuništivošću simbolizuju neosvojivost i moralni prkos.
Sveti Sava
Zbor zborila gospoda rišćanska
Kod bijele crkve Gračanice:
“Bože mili, čuda velikoga!
“Kud se đede car:Nemanje blago,
“Sedam kula groša i dukata?”
Tu se desi Nemanjiću Savo,
Pa govori gospodi rišćanskoj:
“Oj Boga vam, gospodo rišćanska!
“Ne govor’te o mom roditelju,
“Ne govor’te, ne griješ’te duše:
“Nije babo raskovao blago
“Na nadžake ni na buzdovane,
“Ni na sablje ni na bojna koplja,
“Ni dobrijem konjma na ratove;
“Već je babo potrošio blago
“Na tri slavna Srpska namastira:
“Jednu babo sagradio crkvu:
“B’jel Vilindar nasred gore Svete,
“Krasnu slavnu sebe zadužbinu,
“Vječnu kuću na onome sv’jetu,
“Da se njemu poje leturđija
“Onog sv’jeta, kao i ovoga;
“Drugu babo sagradio crkvu:
“Studenicu na Vlahu Starome,
“Krasnu slavnu majci zadužbinu,
“Svojoj majci carici Jeleni,
“Vječnu kuću na onome sv’jetu,
“Da s’ i njojzi poje leturđija
“Onog sv’jeta, kao i ovoga;
“Treću babo sagradio crkvu:
“Milješevku na Hercegovini,
“Krasnu slavnu Savi zadužbinu,
“Vječnu kuću na onome sv’jetu,
“Da s’ i njemu poje leturđija
“Onog sv’jeta, kao i ovoga.”
U glas viknu gospoda rišćanska:
“Prosto da si, Nemanjiću Savo!
“Prosta duša tvojih roditelja!
“Prosta duša. a čestito t’jelo!
“Što nosili, svijetlo vam bilo!
“Što rodili, sve vam sveto bilo!”
I što reče gospoda rišćanska
Na sastanku kod bijele crkve,
Štogođ rekli, kod Boga se steklo.
